احتمالا در جریان باشید که مدت نسبتا زیادیه که وارد حوزه پردازش تصویر و بینایی ماشین شدم (برای مثال نقشه راه بینایی ماشین رو می‌تونید از اینجا بخونید) و حتی یک کانال تلگرامی کوچک برای انتقال دانش و تجربه در این زمینه راه انداختم که اسمش رو جامعه بینایی ماشین گذاشتم (که می‌تونید اینجا در موردش بخونید). چند ماه پیش، یکی از دوستانم ایده‌ای مطرح کرد. این ایده، در مورد خوندن پلاک ماشین و ثبتش در یک پایگاه داده با کمک هوش مصنوعی بود (که این پروژه هم انجام شد و اینجا در مورد این پروژه هم توضیح دادم).

پروژه پلاک‌خوان یا Automated Number Plate Recognition که بهش ANPR هم می‌گن، من رو تشویق و تحریک کرد که یک پروژه نویسه‌خوان نوری یا همون OCR فارسی هم پیش ببرم. اما پیش‌برد پروژه OCR تا حد زیادی به تعویق افتاد چرا که درگیر توسعه محصول در استارتاپی بودم. اما از عید نوروز ۱۴۰۱ خیلی جدی‌تر به پیاده‌سازی یک OCR فارسی درست و حسابی فکر کردم. گرچه این پروژه رو تا حد زیادی به عبارتی Hold کردم، اما خب نتایج جالبی تا الان ازش به دست آمده که حیف بود در این مطلب وبلاگ در موردش ننویسم.

شروع پروژه: درک کارکرد OCR

قبل از این که بخواهیم یک سیستم OCR برای زبان فارسی پیاده کنیم؛ باید درک کنیم که OCR چیه و چه کار می‌کنه و چرا مهمه که برای زبان‌های مختلف داشته باشیمش. پروسه OCR یا تشخیص نویسه نوری که البته بهش نویسه‌خوان نوری هم گفته میشه، پروسه‌ایه که طی اون، متنی از داخل یک عکس استخراج میشه و می‌تونیم بعدتر با ابزارهای واژه‌پرداز یا پردازش متن، با اون متن کار کنیم. برای این که این مثال رو بهتر درک کنیم، فرض کنیم که یک قوطی دارو داریم و حالا می‌خواهیم ببینیم که ترکیبات دارو چطوریه. چه کار می‌کنیم؟

اولین کاری که می‌تونیم بکنیم اینه که برچسب روی بسته دارو رو بخونیم. اما گاهی پیش میاد که ما دقیقا نمی‌تونیم درست از این چیزا سر در بیاریم (به هرحال هرطور بررسی کنیم، من مثلا برنامه‌نویسم و نه شیمی‌دان یا داروساز و خب طبیعیه که نتونم اون دیتا رو بفهمم). حالا فرض کنید یک اپلیکیشن روی گوشی همراهمون نصب داریم که فقط کافیه یک عکس از جعبه دارو بهش بدیم. اون تمام این دیتا رو به ما میده. حالا چطوری؟ اول میاد نوشته روی دارو رو به متن تبدیل می‌کنه و متن رو در دیتابیس خاصی جستجو می‌کنه.

خب، الان فهمیدیم OCR چیه و چی کار می‌کنه. حالا وقتشه که بریم سراغ پروژه من. این که پروژه چی شد و به کجا رسید. یک مسیر جذاب طی شد اما خب این مسیر جذاب یه جاهایی هم تو دست‌انداز افتاده. چون پروژه هنوز تمام نشده و خیلی مونده تا به نتیجه خوبی برسه، ترجیح دادم «هرچی که تا الان انجام شده» رو در این مطلب باهاتون به اشتراک بذارم.

پروسه انجام پروژه OCR فارسی

فاز اول: تصمیم‌گیری

اولین قدم در انجام هر پروژه‌ای، نوشتن یک نقشه راه برای اون پروژه‌ست. اولین کاری که من کردم این بود که بیام بررسی کنم که سوادم در چه حده و چه ابزارهایی در اختیار دارم. گذشته از اون، اصلا پروژه OCR فارسی چقدر می‌تونه برای جامعه فارسی‌زبان موثر واقع بشه.

خب در این مساله، من از آخر به اول رفتم. اولین سوال این بود که چرا به یک OCR فارسی نیاز داریم؟ موضوع اینجاست که حفظ زبان، در گرو چه چیزهاییه. شاید چند قرن پیش، شعر فارسی چیزی بود که زبان فارسی رو حفظ کرد (دیگه فکر نکنم کسی باشه که ماجرای شاهنامه رو ندونه 😁). بعد از اون، نوشتن سفرنامه و حکایات روشی بود که در کنار شعر، به حفظ زبان کمک کرد. سال‌ها بعد مطبوعات و جراید و همچنین رمان و … باعث حفظ زبان فارسی شدند. در دنیای امروز هم کارهایی مثل توسعه فونت، توسعه مدل‌های هوش مصنوعی و همچنین پردازش زبان فارسی و …؛ روشی برای حفظ زبانه.

حالا که می‌دونم یکی از دلایلی که OCR فارسی رو توسعه می‌دم، اینه که از زبان فارسی حفاظت و صیانت کنم (و قطعا وقتی از حروف فارسی استفاده کنم برای زبان‌های دیگری مثل کُردی، عربی و … هم قابل استفاده خواهد بود) نیاز بود بررسی کنم که چه ابزارهایی در اختیار دارم. اولین ابزاری که به نظرم رسید، بهترین زبان برنامه‌نویسی دنیا بود (😁) یعنی پایتون! خب بررسی پایتون رو در یک بخش جداگانه توضیح میدم ولی فعلا پایتون رو در نظر داشته باشید. در پایتون PyTorch و OpenCV هم داریم که خب یعنی هر آنچه برای کارهام نیاز بود در یک پکیج داشتم.

و اما مهم‌ترین بحثی که پیش میاد اینه. سوادم در چه حده؟ این بخش چالش‌برانگیز کاره. چرا که ممکنه تحت تاثیر اثر دانینگ کروگر باشیم و خودمون رو بسیار بیشتر از چیزی که هستیم بدونیم. خوشبختانه در حوزه پردازش تصویر و بینایی ماشین مدتهاست که این اثر رو رد کردم و می‌دونم که سوادم دقیقا کجاست و بیش از سوادم اگر بخوام کاری کنم، لازمه که مطالعاتم رو بیشتر کنم. حالا واقعا سوادم در چه حده؟ بعد از یک بررسی دیدم که آشنایی خوبی با پایتون و لایبرری OpenCV دارم. بعد از اون، کمی هم از الگوریتم‌های یادگیری ماشین و یادگیری عمیق سردرمیارم. با الگوریتم‌های شناس مثل YOLO هم که آشنایی دارم و همه این‌ها کافیه که برم سراغ پیاده‌سازی.

فاز دوم: ابزارهای مورد استفاده برای پیاده‌سازی پروژه OCR فارسی

در این بخش با هم بررسی خواهیم کرد که چه ابزارهایی برای پیاده‌سازی OCR نیاز بود. در واقع، این پلنی بود که من چیدم برای استفاده از ابزارها.

• پایتون: همونطور که گفتم پایتون، بهترین زبان برنامه‌نویسی دنیا؛ حداقل در این قسمت ماجرا بود. پایتون زبان راحتیه و رسیدن به نتیجه درست و حسابی بهش نسبتا آسون. به همین خاطر پایتون رو انتخاب کردم. گذشته از این بسیاری از ابزارهای هوش مصنوعی و یادگیری ماشین هم در پایتون قابل استفاده هستند.
• OpenCV: ابزار OpenCV یا Open Computer Vision که معرف حضور همه هست. این ابزار، کلی تابع و کلاس و … برای پردازش تصویر با متدهای کلاسیک یادگیری ماشین رو در خودش جای داده و گذشته از اون، پایه بسیاری از کتابخانه‌های مدیریت و ویرایش تصاویر دیگر مانند Pillow هم هست.
• زرنویس: ابزار زرنویس (لینک) ابزاری بود که چند وقت پیش برای نوشتن متن فارسی روی تصاویر به کمک Pillow نوشتم.
• PyTorch: کتابخانه PyTorch هم که باز معرف حضور هست. یکی از بهترین ابزارها برای پیاده‌سازی پروژه‌های یادگیری عمیق.
• الگوریتم YOLOv5: الگوریتم YOLOv5 (لینک) هم یکی از بهترین الگوریتم‌های تشخیص اشیا یا Object Detection محسوب میشه و خب با کارهای Ultralytics کار باهاش شدیدا راحت هم شده.
• ابزار LabelImg: ابزار LabelImg (لینک) هم یک ابزار مناسب برای برچسب زدن به تصاویر برای YOLOv5 (و در کل الگوریتم یولو) به حساب میاد.

فاز سوم: جمع‌آوری داده‌های مناسب برای پروژه و آموزش مدل

من همیشه در پروژه‌های هوش مصنوعی، علم داده، یادگیری ماشین و … یک حرف ثابت رو تکرار می‌کنم. اون حرف چیه؟ این که جمع‌آوری و پیش‌پردازش داده‌ مورد استفاده در پروژه، سخت‌ترین بخش کاره. در این پروژه هم همینطور بود. اولین گامی که داشتم این بود که بیام و خود پروژه رو فازبندی کنم. چطوری؟ اینطوری که بیام کار رو بخش به بخش ببرم جلو و برای هربخش، جدا پلن بچینم. به همین خاطر به چند بخش ریز تقسیمش کردم که دقیقا بن‌بستم در یکی از این بخش‌ها بود.

• بخش اول – تشخیص اعداد فارسی: در این بخش تا حد زیادی تنبلی کردم و به جای استخراج اعداد از متون، با استفاده از زرنویس و چند فونت فارسی آزاد، حدود صدتا تصویر که در هر کدوم اعداد ۴-۵ رقمی بودند تولید کردم. بعد از اون، اعداد رو لیبل کردم و بعد از لیبل کردن اون‌ها، رفتم سراغ ترین کردن مدل YOLOv5 با استفاده از داده‌ای که از اعداد به دست آورده بودم. این مدل خوب کار کرد، گرچه روی چندین فونت خاص خیلی خوب کار می‌کرد و روی چندین فونت اصلا کار نمی‌کرد. این موارد رو بعدتر در قسمت های آتی توضیح خواهم داد.
• بخش دوم – تشخیص حروف فارسی: این بخش، یکم چالشی‌تر شد. چطور؟ از اونجا که رندم تولید کردن کلمات فارسی که تمامی حالات حروف درشون باشه (مثلا هم ک توش باشه هم کـ هم ـکـ) کار آسونی نبود. به همین خاطر کاری که کردم چه بود؟ این بود که از دیتاست شتر (لینک) استفاده کردم و حدود ۱۰۰ تا تصویر رو جدا کردم و شروع کردم لیبل زدن و ترین کردن مدل. اینجا نتیجه بهتر بود و می‌تونست فونت‌های بیشتری رو تشخیص بده. گرچه در این مورد خاص، یک سری حروف مثل ث و ژ با دقت کمتری شناخته می‌شدند.
• بخش سوم – تشخیص بلاک‌های کلمات: دقیقا جایی که چالش داشتم، اینجا بود. لیبل زدن متون طولانی یکم دردسرش زیاد بود. به همین خاطر ابتدا اومدم متون رو «خط به خط» لیبل زدم و خط‌ها رو جدا کردم. بعد از اون با استفاده از Contour های موجود در عکس کلمات رو جدا کنم و به مدل تشخیص حروف بدم که خب اون هم خودش یکم داستان‌های خاص خودش رو داشت. به هرحال، تا اینجای کار، مدل تشخیص اعداد و حروف به خوبی کار می‌کرد و نیاز بود این اتفاق هم بیفته. اما خب متاسفانه این اتفاقه افتادنش یکم سخت بود. نمی‌گم ناممکن اما خب سخته. به همین خاطر، فعلا پروژه در همین مرحله hold شده.

جمع‌بندی و نتایج پروژه

در نهایت ببینیم چه چیزهایی الان داریم و چه چیزهایی نداریم؟ تا نتایج پروژه رو بتونیم بهتر و بهتر و بهتر بررسی کنیم 😁 اول از همه ببینیم چیا رو داریم؟ خب در حال حاضر دو مدل خوب برای تشخیص اعداد و حروف فارسی داریم. این مدلها دارن با دقت‌های خوبی کار می‌کنن اما نیاز دارند که یکم بهتر بشن (یعنی در اینجا نیاز داریم که کمی Fine Tuning روی مدل‌های فعلی یا مدل‌های YOLOv5 و … انجام بدیم) و مدلی برای تشخیص خط و کلمه داریم که درست کار نمی‌کنه. در واقع بخواهیم بهتر ببینیم: چیزی که داریم تشخیص نسبتا با دقت حروف و اعداده و چیزی که نداریم تشخیص کلمات به صورت بلاکه.

کارهای آینده

در این بخش بهتره به این فکر کنیم که چه کارهایی در آینده میشه برای بهبود این پروژه انجام داد. در لیست زیر به این مسائل می‌پردازیم که دقیقا چه کارهایی لازمه انجام بشه.

• تغییر مدل: یا نوشتن مدل از بتدا با روش‌های Probabilistic یا استفاده از متدهای Instance segmentation
• تشخیص بهتر بلاک‌های کلمات و شماره (یا با استفاده از Object Detection یا استفاده از سایر متدها)
• اضافه کردن هسته این کار به یکی از OCR های مشابه مانند EasyOCR یا PaddleOCR

سخن نهایی

در پایان باید از شما بابت زمانی که گذاشتید و این متن نسبتا بلند بالا رو خوندید، متشکرم. در حال حاضر، شما می‌تونید کدهایی که برای این پروژه نوشتم رو اینجا بخونید و اگر لازم بود، کمکی به پروژه کنید. اگر هم نه که می‌تونید از مدل‌ها و دفترچه‌های ژوپیتری که قرار دادم استفاده کنید. همچنین، اگر دوست دارید مطالبی مشابه این وبلاگ بخونید می‌تونید به ویرگول من (لینک) مراجعه کنید.

حدود بهمن یا اسفند سال ۱۳۹۹ بود که من، یک عدد رزبری پای ۴ مدل B (لینک) خریداری کردم که باهاش یه سری ایده رو عملی کنم. از وقتی که این دستگاه رو خریدم، مدت زیادی تقریبا گذشته اما خب چند هفته اخیر، شدیدا با این دستگاه در حال کشتی گرفتن و تست ایده‌های مختلف هستم. یکی از ایده‌های من پروژه‌ای بود که تا حد زیادی به هوش مصنوعی (و بخصوص tensorflow) نیازمند بود. مشکلی که داشتم این بود که در خود مخازن PyPi ای که روی رزبری پای در دسترسه، هیچ ساخت درستی از tensorflow وجود نداره.

اما خب، نمیشه در دنیای تِک ناامید شد؛ به همین خاطر دنبال راهکار و راه حلی گشتم که بتونم تنسرفلو رو روی رزبری پای داشته باشم. یکم سخت‌تر از حالت عادی (که استفاده از pip بود) شد اما ارزشش رو داشت. چون تونستم بدون مشکل مدلی که مدنظر داشتم رو لود و استفاده کنم. همچنین لازمه ذکر کنم که در این مطلب قراره یاد بگیریم چطور خود تنسرفلو رو نصب کنیم و به TFLite کاری نداریم.

رزبری پای چیه؟

رزبری پای (Raspberry Pi) یک کامپیوتر تک‌برد (SBC یا Single Board Computet) محسوب می‌شه که توسط یک بنیاد غیرانتفاعی به همین اسم در بریتانیا طراحی شده (البته تولیدش مثل عمده محصولات دیگر، در کشور چین انجام میشه). این بردها معمولا یک پردازنده ARM دارند و می‌شه روی اونها سیستم‌عامل نصب کرد. خیلی‌هاشون هم ورودی/خروجی عام‌منظوره (General Purpose Input/Output) یا همون GPIO دارند که می‌تونن رابطی بین این کامپیوتر و قطعات الکترونیکی دیگر باشند.

این کامپیوترهای کوچک – که در ابعاد یک کارت اعتباری ساخته شدند – اسباب‌بازی خوبی برای برنامه‌نویسان و مهندسین کامپیوتر به شمار میان. بسیاری از متخصصین و علاقمندان از رزبری پای استفاده می‌کنن تا ایده‌ها و پروژه‌هاشون رو پیاده‌سازی کنن. البته لازم به ذکره که خیلی‌ها هم حتی محصولاتشون رو برپایه رزبری‌پای توسعه دادند (پس اگر دوست داشتید یکی تهیه کنید و باهاش بازی کنید، درنگ نکنید 😁)

تنسرفلو چیه؟

از اونجایی که این مطلب، در مورد نصب Tensorflow روی رزبری پای بود، لازمه که کمی هم در مورد تنسرفلو توضیح داده بشه. تنسرفلو یک کتابخونه نرم‌افزاری آزاد و متن‌بازه که توسط تیم Google Brain توسعه‌ داده میشه. این کتابخونه، به ما اجازه میده که پروژه‌ها و پروسه‌های یادگیری ماشین، هوش مصنوعی، یادگیری عمیق، استنباط آماری و … تا توسعه شبکه‌های عصبی مصنوعی رو انجام بدیم. به خاطر پشتیبانی گوگل از این کتابخونه، به یکی از محبوب‌ترین و پراستفاده‌ترین کتابخونه‌های هوش مصنوعی تبدیل شده (مثلا در پروژه خودران، من از این کتابخونه استفاده کرده بودم).

اما یک مشکل بزرگی با نصب تنسرفلو روی رزبری پای مواجه هستیم. مشکل اینجاست که وقتی دستور روتین pip برای نصب تنسرفلو رو بزنیم، اتفاق خیلی خاصی رخ نمی‌ده، جز این که یک ارور مبنی بر پیدا نشدن این کتابخونه در مخازن  PyPi متعلق به پلتفرم ما نشون داده میشه. پس باید چی کار کنیم؟ خب در ادامه قراره که همین داستان رو بررسی کنیم و به نتیجه درستی برسیم.

نصب Tensorflow روی Raspberry Pi

قبل از هرچیزی باید بگم که من این پروسه رو روی Raspberry Pi 4 Model B (با رم ۲ گیگابایت) و سیستم عامل Raspberry Pi OS نسخه Bullseye (بله درست حدس زدید، سیستم‌عامل رزبری پای دبیانه 😁 و صدالبته که می‌تونید توزیع‌های دیگری هم روش نصب کنید) و ویرایش ۶۴ بیتی طی کردم. بسته به مدل رزبری شما و سیستم‌عاملتون، این پروسه می‌تونه متفاوت باشه.

نصب نرم‌افزارهای پایه

ما برای این که بتونیم تنسرفلو رو نصب کنیم، نیاز به نصب تعداد زیادی نرم‌افزار روی خود سیستم‌عامل داریم. به نظر بهتره که ابتدا، لیست بسته‌های مخازن رو بروزرسانی کنیم:

sudo apt update

و صدالبته بهتره که خود سیستم‌عامل هم بروزرسانی‌های آخرش رو دریافت و نصب کنه:

sudo apt full-upgrade

پس از این که این مراحل انجام شد، تعداد زیادی نرم‌افزار رو به این شکل نصب می‌کنیم:

sudo apt install gfortran libhdf5-dev libc-ares-dev libeigen3-dev libatlas-base-dev libopenblas-dev libblas-dev liblapack-dev

عمده این نرم‌افزارها رو بر اساس پیام‌های خطایی که دریافت می‌کردم پیدا کردم، چرا که وقتی شما روی سیستم دسکتاپ یا لپتاپ خودتون تنسرفلو نصب می‌کنید، بسیاری از این‌ها (متناسب با معماری پردازنده) پیش‌تر نصب شدند اما سیستم‌عامل‌هایی که روی رزبری نصب می‌کنیم چنین حالتی ندارند. بهرحال، همه نرم‌افزارهای پایه‌ای که نیازه از مخزن دبیان نصب بشه، در این دستور موجوده (طبیعتا اگر نیاز به بسته دیگری باشه بعدا این مطلب ویرایش میشه)

نصب و بروزرسانی بسته های پایتونی

خب ما تعدادی پیش‌نیاز پایتونی هم داریم (که این‌ها رو اکثرا حتی در وبسایت تنسرفلو هم می‌شه پیدا کرد) که با دستورات زیر نصبشون می‌کنیم:

pip3 install pybind11
pip3 install Cython==0.29.21
pip3 install h5py==2.10.0

و سپس بسته setuptools رو هم بروزرسانی می‌کنیم:

pip3 install --upgrade setuptools

و این یکی رو هم نصب می‌کنیم (چرا که باید فایل تنسرفلو رو با این بزرگوار دانلود کنیم)

pip3 install gdown

دانلود و نصب Tensorflow

خب ابتدا به کمک gdown فایل wheel (فایل‌های wheel فایل‌هایی هستند که pip می‌فهمه باید نصبشون کنه) مربوط به نسخه مورد نظر تنسرفلو رو دانلود می‌کنیم:

gdown https://drive.google.com/file/d/1YpxNubmEL_4EgTrVMu-kYyzAbtyLis29

توجه کنید که اگر این دستور کار نکرد هم جای نگرانی نیست، می‌تونید این لینک رو باز کنید و فایل رو خودتون دانلود کنید.

سپس کافیه که با اجرای این دستور:

pip3 install <TENSORFLOW WHL FILE>.whl

نصب رو انجام بدید.

ضمنا، از اونجایی که ممکنه بعدتر نسخه‌ها تغییر کنن، بهتره که این صفحه رو هم هر چند وقت یه بار چک کنید تا اگر نیاز بود نسخه تنسرفلو رو تغییر بدید، فایل مربوطه رو دانلود کنید.

جمع‌بندی

مدتهای زیادی میشه که دوست دارم در مورد پروژه‌هایی که در حوزه «اینترنت چیزها» یا همون IoT انجام میدم هم بنویسم. اما متاسفانه پروژه‌های سخت‌افزاری، وقت زیادی از آدم می‌گیرن و وقتی وقت آزاد زیادی نداشته باشید، معمولا به پروژه‌های سخت‌افزاریتون هم آنچنان نمی‌تونید رسیدگی کنید. به همین خاطر مدتی میشه که در تلاشم تا پروژه‌های شخصی و صدالبته کاریم در حوزه بینایی ماشین رو با IoT ترکیب کنم و به این شکل این حوزه رو هم وارد کارهای روتین و اصلیم کنم که وقت هم همیشه براشون باشه 😁

تست چند پروژه بینایی ماشین روی Raspberry Pi شروعی برای این دوران از زندگی منه. راستی، اگر دوست دارید نقشه راه بینایی ماشین رو داشته باشید می‌تونید بیایید اینجا، اگر دنبال ایده برای پروژه‌ها هستید هم اینجا رو بخونید. حتی می‌تونید به ما در جامعه بینایی ماشین هم ملحق بشید و اشتراک تجربه و دانش کنید.

در پایان، ضمن تشکر از این که وقت گذاشتید و این مطلب رو خوندید، باید بگم که هنوز می‌تونید من رو به یک فنجان قهوه مهمان کنید 🙂

در قسمت قبلی (لینک) در مورد این که چرا پروژه خودران رو آغاز کردم و این که چند فاز و چند مرحله داره، نوشتم. در این قسمت، در مورد پیاده‌سازی صحبت می‌کنم و صد البته، مشکلی که این خودرو در تشخیص مسیر داشت. لازمه به ذکره که این قسمت، آخرین قسمت از مطالبم در مورد این پروژه نخواهد بود و در آینده؛ قطعا باز هم ازش می‌نویسم. اما در حال حاضر، ترجیح دادم که پروژه خودران رو به حالت Hold در بیارم. در ادامه در این مورد هم توضیحات لازم رو خواهم داد.

بگذریم، در قسمت قبلی پلن رو توضیح دادم، بعدش هم گفتم که قراره چطوری خودروی خودران رو بسازیم و چی کارا بکنیم. کمی هم در مورد سخت‌افزارش توضیح دادم. در این قسمت، قراره که در مورد نرم‌افزار و هوش مصنوعی‌ای که در این پروژه استفاده شده، صحبت کنم. در نهایت هم یک ویدئو ازش آپلود می‌کنم که ببینید چقدر هنوز مشکل داره 😁

اتصال دوربین به شبکه جهت عکس‌برداری

همونطوری که پیش‌تر در مطلبی در همین وبلاگ گفتم (لینک) یکی از بهترین ابزارها برای جمع‌آوری داده مرتبط با پروژه‌هایی مثل همین خودروی خودران، دوربین یا میکروفن خود شماست. نکته مهم و قابل توجه اینه که در پروژه خودران، نمیشه به داده‌های خارجی اتکا کرد چرا که خیلی‌هاشون اصلا اونطوری که ما پلن چیدیم، نیستن. به همین خاطر، من گوشی قدیمی خودم (سامسونگ گلکسی J7 که شاید حدود ۴ سال گوشی من بود) رو به عنوان دوربین در این پروژه انتخاب کردم.

بعد از این که گوشی رو شارژ کردم و به عبارتی به زندگی برش گردوندم، نرم‌افزار Droid Cam رو روش نصب کردم. با کمک این نرم‌افزار، به سادگی میشه گوشی رو به یک دوربین تحت شبکه تبدیل کرد و این یعنی این که حجم زیادی از دردسرهای مرتبط با اتصال دوربین به بوردهایی مثل آردوینو و ESP اینجا کنار رفته. بعد از این که این نرم‌افزار نصب شد و گوشی هم روی شاسی قرار گرفت، کدی نوشتم که به گوشی وصل شه و بتونه در حالات مختلف، عکس‌برداری کنه. کد مرتبط از این لینک در دسترسه.

عکس‌برداری و آموزش مدل هوش مصنوعی

برای این که پروژه هوش مصنوعی به خوبی بتونه از پس کاری که می‌خواهیم بربیاد، نیازمند داده‌های زیادی هستیم. اصولا این دید وجود داره که «هرچی داده بیشتر، بهتر». این دید گرچه بعضی جاها می‌تونه خطرناک باشه (مثل زمانی که overfit می‌شیم و …) اما عموما دید درستیه. به همین خاطر، ماشین رو راه انداختم و با استفاده از اون کدی که نوشته بودم، شروع کردم عکس برداری. نمونه‌ای از این عکس‌ها رو در اینجا می‌بینید:

بعد از این که این عکس‌ها گرفته شد، نیاز بود یک مدل هوش مصنوعی درست بشه. حقیقت اینه که به جای کد زدن برای درست کردن مدل، از «ماشین قابل آموزش» گوگل (لینک) استفاده کردم و یه مدل تشخیص تصویر درست کردم و اون رو در یک کد وارد کردم (لینک کد). بعد از این که از عملکرد نسبی این قضیه مطمئن شدم، یک کد دیگر نوشتم که دستورات خودران رو اجرا کنه (لینک کد خودران) که البته خیلی هم خوب نبود :))

نمونه عملکرد خودران

جمع‌بندی

همونطوری که دیدید، این پروژه هنوز زیادی جوانه و هنوز هم مشکلاتی داره. کدهایی که تا الان براش زدم، همه در گیت‌هاب شخصی من موجودند (لینک) و می‌تونید خودتون برای پروژه‌هاتون ازش استفاده کنید. همچنین اگر ایده‌ای برای بهبود عملکرد کد دارید هم ممنون میشم Pull Request ارسال کنید. در آینده هم احتمالا کمی بیشتر روی این پروژه کار خواهم کرد و ایده‌های بیشتری رو به آزمایش خواهم گذاشت. در نهایت، از این که وقت می‌ذارید و این وبلاگ رو می‌خونید، ازتون ممنونم 🙂

مدتی پیش بود که در همین وبلاگ، در مورد خودروهای خودران نوشتم (لینک) و بعدتر حتی در مطلب ایده‌هایی برای پروژه‌های بینایی ماشین، در موردش صحبت کردم. چند وقت پیش، ویدئوهای زیادی از افرادی دیدم که در سال‌های گذشته، خودروی خودران خودشون رو ساختند. چیزی که نظرم رو جلب کرد، این بود که این پروژه‌ها عمدتا تبدیل خودروهای اسباب‌بازی به خودروی خودران بود. نتیجتا تصمیم گرفتم تا روی موضوع کمی بیشتر فکر کنم و شروع کنم به طراحی پروژه خودروی خودران خودم.

بعد از چند هفته تحقیق و تفحص، اول تصمیمم بر این بود که یک ماشین کنترلی تهیه کنم و شروع کنم روی اون کار کردن. ولی موضوعات مهمی اینجا مطرح می‌شدند. اولین و مهم‌ترین موضوع – که پیش‌تر هم بهش برخورده بودم – این بود که ماشین‌های کنترلی، عموما شاسی بزرگ و قوی ندارند و چیزی که من نیاز داشتم، یک شاسی بزرگ برای جا دادن وسایلی بود که نیاز داشتم. به همین خاطر مدتی باز تحقیق کردم که چه چیزی می‌تونم تهیه کنم که این مشکل رو نداشته باشه؟ بعد از اون در مورد درایور موتور نیاز بود تحقیق کنم. بعد از این موضوعات، این که چطور مدل هوش مصنوعی رو روش مستقر کنم و … . در ادامه این مطلب، قراره با هم بخش رباتیک (مکانیکی و الکترونیکی به طور خاص) رو بررسی کنیم و بعد بریم سروقت بخش نرم‌افزاری ماجرا 🙂

شاسی مورد نیاز

پس از این که تصمیم گرفتم حتما یک پروژه خودروی خودران داشته باشم، یکی از مواردی که بهش خیلی فکر می‌کردم، این بود که حتما یه شاسی مناسب تهیه کنم. اول، همونطوری که ابتدای مطلب گفتم، به ماشین‌های کنترلی اسباب‌بازی فکر می‌کردم. ماشین کنترلی، یک سری ویژگی خوب داره. مثل چی؟ مثل این که موتورها روش سوار شدند، احتمالا درایور مناسب موتور داره، جا باتری داره و … . اما خب این هم باید در نظر گرفت که برد کنترل ماشین پیشاپیش متناسب با همون شاسی خودش ساخته شده و نمیشه خیلی هم دستکاریش کرد.

مورد بعدی که بهش فکر می‌کردم، این بود که شاسی رو از بیخ و بن بسازم. حقیقت اینه که ساخت شاسی، بیش از اندازه پروسه مکانیکی و وقت‌گیریه. بخصوص این که تجربه زیادی در اون زمینه خاص ندارم و نیاز بود که حجم زیادی آزمون و خطا صورت بگیره. مهم‌ترین ویژگی خودروی خودران برای من، این بود که قابلیت کنترل از راه دور داشته باشه و همچنین بتونیم روی اون، یک مدل هوش مصنوعی سوار کنیم. به همین خاطر، تصمیم گرفتم که یک شاسی آماده ربات بخرم. شاسی‌ای که خریداری کردم، یک شاسی برای ربات‌های دانش‌آموزی بود که از پاساژ عباسیان (واقع در خیابان جمهوری تهران) خریداری شد.

بعد از خرید شاسی، نیازمند این بودم که موتور رو به شکلی راه بندازم. راهی که خود آقای فروشنده پیشنهاد می‌کرد این بود که از یک ترانزیستور به همراه باتری‌های معمولی استفاده بشه، اما ترجیح من این بود که از یک درایور خوب استفاده کنم که در بخش بعدی، در موردش توضیح خواهم داد.

درایور موتور

وقتی از موتورهای DC و بخصوص موتورهای Brushed استفاده می‌کنیم، نیازمند درایور هستیم (اگر براتون سواله که چرا، می‌تونید این ویدئو رو ببینید). به همین جهت، چیزی که نیاز داشتم یک درایور مناسب برای چنین موتوری بود. تصمیم من این شد که از L298N استفاده کنم. این درایور رو یادمه که در درس ریزپردازنده بهمون درس داده بودند و گزینه آشنایی برام بود. علاوه بر این، چندتایی از این درایور در وسایل الکترونیکیم داشتم. پس همه چیز تحت کنترل بود و کل مجموعه رو شروع کردم سوار کردن. اما مساله مهم دیگر چی بود؟ درسته؛ کنترل از راه دور 🙂

کنترل از راه دور

برای کنترل از راه دور، امکان این بود که از رادیو یا مادون قرمز استفاده بشه. همونطوری که در ماشین‌های کنترلی اسباب بازی این اتفاق می‌افتاد. اما می‌خواستم که پروژه کمی بهتر و باحال‌تر بشه، به همین خاطر تصمیم گرفتم که این کنترل رو از طریق وای‌فای انجام بدم. به همین خاطر هم یک ماژول NodeMCU ESP8266 رو از گنجه بیرون کشیدم و شروع کردم به سیم‌کشی. اما نکته این بود که از گذشته در یادم مونده بود که این ماژول خاص، ولتاژ خروجی بالایی نداشت و نیازمند کمی تغییر بود. برای این که این مشکلات دوباره پیش نیان، کمی در مستندات خود ماژول چرخ زدم و آموزش‌های مربوط به راه‌اندازی موتور رو خوندم.

بعد از این که موتور با موفقیت راه‌اندازی شد، چندین تابع نوشتم که عملیات جلو، عقب، چپ، راست رو داشته باشه. یک تابع دیگر هم نوشتم که همزمان موتورها رو خاموش کنه. بعد از اون، یک وب‌سرور کوچک روی ESP راه انداختم که اون توابع رو اجرا کنه و موتورها رو بچرخونه. بعد از این که این موارد رو تست کردم یک سری باگ ریز داشتم که رفعشون کردم. در نهایت، تصمیم گرفتم که منبع قدرت موتورها و ماژول رو جدا کنم و به همین خاطر یک پاوربانک کوچک هم به این ترکیب اضافه شد.

بعد از کنترل از راه دور، چیزی که باقی می‌مونه، اینه که چطور می‌تونیم ورودی تصویری رو تهیه کنیم. به هرحال همونطوری که قبل‌تر توضیح داده بودم، خودروی خودران نیازمند اینه که ورودی رو از محیط بگیره. ماژول ESP به این راحتیا به دوربین متصل نمیشه، بشه هم ران کردن یک مدل و سیستم هوش مصنوعی روش به شدت کند و سخت خواهد بود. به همین خاطر، تصمیم گرفتم که هوش مصنوعی رو جای دیگه سوار کنم و دوربین صرفا داده رو به اون سیستم ارسال کنه.

دوربین

همونطور که در بخش قبلی گفتم، به ESP8266 به این راحتیا نمیشه دوربین متصل کرد. نتیجه این شد که تصمیم گرفتم از یک گوشی اندرویدی استفاده کنم. اول کمی در فروشگاه‌های اینترنتی و … جست و جو کردم و دنبال گوشی‌های اندرویدی ارزون قیمت گشتم. اما یادم افتاد که گوشی قبلی خودم یعنی Samsung Galaxy J7 ای که دارم، دوربین خوبی داره. گذشته از اون، میشه با استفاده از Droid Cam و نرم‌افزارهای مشابه، تصویر رو به کد پایتونی فرستاد و اونجا پردازش‌های لازم رو روش انجام داد.

برای سوار کردن گوشی موبایل هم یک پایه دوربین قدیمی رو برداشتم، پایه‌هاش رو جدا کردم و سپس پایه و گوشی رو همراه هم روی شاسی چسبوندم. در حال حاضر، بخش سخت‌افزاری خودروی خودران، کاملا آماده‌ست!

در آینده چه خواهیم خواند؟

بخش بزرگی از پروژه خودروی خودران من، مربوط به سخت‌افزارش بود چرا که داشتم این قسمت رو هم خودم طراحی و پیاده‌سازی می‌کردم. نتیجه این شد که این مورد خیلی طول کشید (چندین هفته مطالعه، چند ماه تهیه ابزارها و یکی دو هفته هم سوار کردن قطعات روی هم) و خب فازهای نرم‌افزاری – که به نظر خودم جذاب‌ترین قسمت‌های این کار هستند – هنوز باقی ماندند. نخستین فاز اینه که کد پایتونی نوشته بشه که بتونه تصویر رو از Droid Cam بخونه و به ما نمایش بده.

علاوه بر اون، نیازمند فرایندی برای تصویربرداری از محیط هستیم. پس از انجام این دو مورد، نیاز داریم که یک سیستم هوش مصنوعی آموزش بدیم که درست و حسابی مسیر رو تشخیص بده. بعدش کافیه سیستم هوش مصنوعیمون رو طوری تغییر بدیم که به صورت کاملا خودکار به ESP وصل شه و درخواست‌هاش رو به اون بفرسته و خودروی ما رو به حرکت دربیاره!

از این که وقت گذاشتید و این مطلب رو خوندید، ازتون متشکرم. برای کسب اطلاعات بیشتر و جزییات جذاب‌تر، لطفا منتظر قسمت دوم این مطلب باشید.

چندی پیش، در مورد پیش‌نیازهای یادگیری بینایی ماشین در همین وبلاگ نوشته بودم (لینک) و بعد از اون هم در مطلبی در ویرگول، در مورد این که چرا موجودیتی به اسم «جامعه بینایی ماشین» رو راه انداختم (لینک) صحبت کردم. پس از انجام چندین پروژه و تولید چندین محتوا پیرامون این موضوع، امروز در این پست قراره که ایده هایی که شما می‌تونید در پروژه های بینایی ماشین و پردازش تصویر خودتون به کار بگیرید رو بررسی کنیم.

توجه داشته باشید که در این پست، فرض رو بر این گذاشتیم که شما با هوش مصنوعی، پایتون، بینایی ماشین و … آشنایی لازم و کافی رو دارید و حالا قصد دارید یک پروژه جدی باهاش انجام بدید اما نمی‌دونید باید چی کار کنید. اگر آشنایی ندارید هم مشکلی نیست، می‌تونید این مطلب رو صرفا برای ایجاد علاقه و یا رفع کنجکاوی بخونید 😁

ایده های مرتبط با تشخیص چهره

تشخیص چهره، همیشه یکی از پرطرفدارترین شاخه‌های پردازش تصویر و بینایی ماشین بوده است. چرا که با استفاده از تشخیص چهره، می‌توانیم عملیات جالبی انجام دهیم و پروسه‌های زیادی از یک کار بزرگتر را، خودکار کنیم. همچنین می‌توانیم امنیت خانه و محل کار و … را نیز با استفاده از تشخیص چهره تامین کنیم.

در لیست زیر، تعدادی از پروژه‌های مرتبط با تشخیص چهره رو برای شما فهرست کرده‌ام:

• حضور و غیاب مبتنی بر چهره
• دوربین امنیتی (به این شکل که وقتی شخص ناشناسی وارد حریم دوربین شد از طریق ایمیل یا SMS و … به شما اطلاع بده)
• قفل هوشمند ( به شکلی که اگر شما رو دید در رو باز کنه و در غیر این صورت، یک سیستم مانند دزدگیر یا سیستم امنیت خونه رو راه‌اندازی کنه)
• تشخیص حالت و احساسات چهره
• تشخیص خواب‌آلودگی (مثلا در یک کلاس این پروژه می‌تونه کاربردی باشه).

همه ایده‌های بالا، به سادگی قابل انجام هستند. فقط کافیه که کار با کتابخانه‌ها و تئوری پردازش تصویر رو بلد باشید. شاید دو سه روزه بتونید یکی از این پروژه‌ها رو به ثمر برسونید 😁

ایده‌ های مرتبط با تشخیص کرکتر

تشخیص نوری نویسه یا Optical Character Recognition که به اختصار به اون OCR هم گفته می‌شه، یکی از شاخه‌های پرطرفدار دیگر در حوزه بینایی ماشین می‌تونه به حساب بیاد. پروژه‌هایی که در این حوزه انجام می‌شن به شدت کاربردی هستند و طبیعیه که در حوزه‌های مختلفی کاربرد خواهند داشت. در اینجا تعدادی از ایده‌هایی که می‌تونید روش کار کنید رو اینجا فهرست کردم:

• تشخیص و استخراج شماره پلاک (که پیش‌تر در موردش نوشتم – لینک)
• تشخیص و حل مسائل ریاضی/فیزیک (که این هم پیش‌تر در مورد نوشتم – لینک)
• تشخیص دست‌خط فارسی
• تشخیص خط نستعلیق (و در کل خوشنویسی) فارسی
• تشخیص نسخه پزشکی (نکته جالب اینه که در نسخ پزشکی، بسیاری از خط‌خطی‌هایی که می‌بینید در واقع روش مصرف و دوزاژ دارو هستند، که طبق کدگذاری خاصی نوشته می‌شن).

البته باید این نکته رو هم عرض کنم خدمتتون که دنیای OCR خیلی گسترده‌ست. تقریبا هرجایی که شما با نوشتن سر و کار داشته باشید، می‌تونید از OCR هم اونجا استفاده کنید. خیلی چیزا اینجا به خلاقیت و نیازهای خودتون برمی‌گرده. اگر ایده‌ دیگری داشتید، می‌تونید در بخش نظرات همین مطلب با من به اشتراک بذارید.

ایده های مرتبط با پزشکی

هوش مصنوعی در علم پزشکی، جایگاه خاصی در سال‌های اخیر داشته. چرا که همه دانشمندان کامپیوتر و همچنین پزشکی، دریافتند که با استفاده از راه‌حل‌های هوشمند، می‌تونند به حد قابل توجهی، خطاهای پزشکی رو کاهش بدند. همچنین تحقیقات دارو و واکسن هم به شدت سریع‌تر می‌تونن انجام بدند. برای مثال، همین دنیاگیری ویروس کرونا که در سال ۲۰۱۹ آغاز شد و کماکان ادامه داره رو بررسی کنیم، بارها از این که از هوش مصنوعی برای پیدا کردن ترکیبات دارویی موثر بر ویروس استفاده شده، صحبت کردند. همچنین در پروسه ساخت واکسن هم بسیاری از مراحل رو به ماشین سپردند و به هوش ماشینی اعتماد کردند. شاید یکی از دلایلی که واکسن این بیماری انقدر سریع ساخته شد، استفاده از همین راهکارهای هوشمند در تولید بوده.

بینایی ماشین هم استثناء نیست و طبیعتا می‌تونه خیلی به کمک افراد بیاد. در این بخش، تعداد زیادی از ایده‌هایی که می‌تونه به پزشک‌ها در شناخت بهتر مشکلات بیمارهاشون کمک کنه رو فهرست کردم و خب بد نیست اگر شما هم سراغش برید و سعی کنید یکیش رو پیاده کنید (این بخش می‌تونه برای دانشجویان مهندسی پزشکی و پزشکی؛ بسیار مفید باشه)

• تشخیص نوع تومور مغزی (تصویر این بخش، پروژه‌ای که خودم انجام دادم)
• تشخیص رتینوپاتی دیابتی در اشخاص مبتلا به دیابت
• تشخیص MS و مراحل مختلف اون بر اساس MRI
• تشخیص سلول‌های سرطانی
• تشخیص میزان درگیری ریه در بیماری‌های تنفسی (مانند COVID-19)
• تشخیص ناهنجاری‌های پوستی
• تشخیص آسیب‌های استخوان
• تشخیص آسیب‌دیدگی‌ها و پوسیدگی‌های دندان

طبیعتا این‌ها، همه کارهایی که می‌تونیم در حوزه پزشکی با کمک بینایی ماشین و پردازش تصویر انجام بدیم نیستن و این دامنه می‌تونه به شدت گسترده‌تر باشه. طبیعیه که گستردگی این دامنه به خلاقیت خودتون و نیازهاتون برمی‌گرده. همچنین طبیعتا اگر شما دانشجوی مهندسی پزشکی یا رشته پزشکی و رشته‌های مرتبط باشید، احتمالا ایده‌های بهتری خواهید داشت.

سایر حوزه‌ها

چندین و چند حوزه دیگر هست که خب مثل باقی حوزه‌های پوشش داده شده در این مطلب، نمیشه ایده‌های پروژه‌های بینایی ماشین و پردازش تصویرشون رو فهرست کرد. به همین خاطر، توضیح اجمالی راجع به هر کدوم می‌دم تا شما ببینید که کدوم حوزه رو بیشتر دوست خواهید داشت و در کدوم حوزه ممکنه بتونید ایده‌پردازی بهتری داشته باشید.

تشخیص حرکت یا Action Detection

این حوزه به طور خاص، می‌تونه برای کارهایی مثل تشخیص و ترجمه همزمان زبان اشاره (لینک)، تشخیص حرکات ورزشی و یا تشخیص «نیت» افراد بشه. برای مثال، می‌تونیم سیستمی بسازیم که حرکات بعدی فرد در یک نبرد تن به تن (مثل مسابقه بوکس) رو پیش‌بینی کنه و به مربی‌ها و نوآموزهای اون رشته اطلاع بده.

خودروهای خودران

خودروهای خودران یا Self-Driving که پیش‌تر هم ازشون در همین وبلاگ صحبت کرده بودم (لینک) می‌تونن با استفاده از بینایی ماشین و پردازش تصویر، تابلوهای راهنمایی، رفتار سایر رانندگان، موانع در مسیر و … رو تشخیص بدند. این حوزه البته پیچیدگی زیادی داره اما کار کردن روی بخش‌های مختلفش می‌تونه برای یادگیری جوانب مختلف ماجرا جذاب و جالب و مفید باشه.

مصرف انرژی

حوزه انرژی هم حوزه جالبی می‌تونه برای پروژه‌های بینایی ماشین باشه. برای مثال OCR ای که بتونه دیتای کنتور گاز/برق رو به متن تبدیل کنه و اون رو با یک مرکز محاسبه قیمت، چک کنه و قیمت رو به ما اعلام کنه. همچنین می‌شه عکس‌های حرارتی از خانه‌ها و … تهیه کرد و با استفاده از بینایی ماشین دقیقا بررسی کرد که کجاها انرژی بیشتری داره از دست میره و … .

این پروژه‌ها به خودی خود شاید جالب به نظر نرسن اما ترکیبشون با IoT و هوشمندسازی در سطوح دیگر، طبیعتا می‌تونه جذاب و حتی پول‌ساز هم باشه.

کشاورزی

این هم گفتن نداره، شما کافیه که یک سری عکس هوایی از زمین‌های کشاورزی داشته باشید. احتمالا خیلی راحت بتونید سیستمی توسعه بدید که آفات رو شناسایی کنه. همینطور می‌تونید نوع خاک و … هم از روی این عکس‌ها طبقه‌بندی کنید و پیشنهاد بدید که چه محصولی در این زمین کشت بشه بهتره. در حوزه مصرف انرژی هم می‌تونید یکی از پروژه‌ها رو بردارید بیارید اینجا و ازش بهره‌برداری کنید. چی از این بهتر؟

ضمن این که امنیت زمین کشاورزی و گلخانه، بررسی نور و رنگ و … هم می‌تونن اینجا کاربردی باشند.

جمع‌بندی مطلب

در این مطلب، ایده‌هایی که می‌تونید بعنوان یک پروژه تفریحی یا جدی پیاده‌سازی کنید رو بررسی کردیم. همچنین این ایده‌ها، به جز این که می‌تونن رزومه خوبی برای شما بسازند طبیعتا می‌تونن پایه یک کسب و کار و یا یک استارتاپ باشند که شانس خوبی برای به پول رسیدن داره. به همین خاطر هم ممنون میشم اگر هر کدوم از این ایده‌ها رو پیاده‌سازی کردید در بخش کامنت همین مطلب در موردش بنویسید و به من اطلاع بدید تا ببینم چه کردید.
همچنین لازم به ذکره که اگر دوست دارید مطالب فنی/علمی دیگری از من بخونید، می‌تونید به ویرگول من هم مراجعه کنید. در پایان هم بابت وقتی که گذاشتید، ازتون تشکر می‌کنم و امیدوارم در آینده باز هم بتونم در این وبلاگ، مطلب بنویسم.

چند ماه پیش، در قالب سه پست وبلاگی، در مورد پروژه جبیر نوشتم (+،+ و +) و از زمانی که ایده جبیر به سرم زد تا زمانی که پروژه کاملا خاموش شد رو توضیح دادم. از قضا، اون سه مطلب از پربازدیدترین مطالب وبلاگ من بودند و خب بد نیست دوباره بحث پروژه جبیر رو زنده کنم و این بار از جامعه نرم‌افزار ایران و رفتارش در قبال این پروژه بگم.

قبل از این که بخوام وارد اصل مطلب بشم و در مورد جامعه توضیحی بدم، به صورت کاملا خلاصه از پروژه جبیر می‌گم که چی بود و به کجا رسید. پروژه جبیر، جرقه ورود من به دنیای توسعه نرم‌افزار و همچنین دنیای نرم‌افزار آزاد و … بود. این پروژه به من و بعضی از دوستانم کمک بسزایی کرد در این که مسیر خودمون رو پیدا کنیم. حالا خود پروژه چه بود؟ پروژه جبیر یک تلاشی بود برای ساخت سیستم‌عامل دسکتاپ. همینقدر توضیح راجع بهش به نظرم کافیه اما تاریخ پروژه جبیر به این شکل بود که از سال ۹۰ استارت خورد و سال ۹۴ برای همیشه خداحافظی کرد. ابتدا بر مبنای گنو/لینوکس و دبیان/اوبونتو ساخته شد و بعدتر برمبنای FreeBSD و بعد از آن هم کاملا پروژه Discontinue شد.

در این مطلب، بیش از این که بخوام به بحث خود پروژه جبیر بپردازم، دوست دارم در مورد جامعه نرم‌افزار آزاد صحبت کنم و بگم که اوضاع از چه قرار بوده و چرا هنوز بعد گذشت ۱۰-۱۱ سال شاید بتونم بگم از این جامعه شاکی‌ام. البته این هم بگم همون زمان هم نقدم به جامعه نرم‌افزار آزاد برپا بود و هنوز هم که هنوزه به این جامعه و رفتارهاش نقد دارم 😁

جامعه نرم‌افزار آزاد

جامعه نرم‌افزار آزاد، به طور کلی به جمعی از افراد گفته میشه که کاربر، توسعه‌دهنده و طرفدار نرم‌افزار آزاد و ایده آزادی نرم‌افزار هستند. این جوامع به شکل‌های مختلفی خودشون رو نشون می‌دن. برای مثال بنیاد نرم‌افزار آزاد یا FSF به صورت کلی یکی از کارهایی که می‌کنه، ساختن جامعه‌ست (چرا که خودش هم از دل جامعه‌ای از توسعه‌دهنده‌های عصبانی به وجود اومده 😁). این جوامع می‌تونن به دو شکل باشند؛ یکی جوامعی که فقط روی نرم‌افزار آزاد و آزادی نرم‌افزار مانور میدن (مثالش: افرادی که در SFD ها شرکت می‌کنند) و یا می‌تونن جامعه کاربری یک نرم‌افزار خاص باشند (مثل جامعه کاربران وردپرس یا جامعه کاربران لینوکس).

حالا از بحث تعریف و این‌ها که بگذریم، بحثی وجود دارد به نام جامعه نرم‌افزار آزاد ایران که خب همین جامعه ولی در قالب کشور ایرانه. در کشور ما، شاید از چندین میلیون نفری که کاربر رایانه هستند، حدود ۹۰٪ روزانه از نرم‌افزارهای آزاد به صورت مستقیم (VLC, Firefox, …) و غیرمستقیم (سرورهای لینوکسی و …) استفاده می‌کنند اما خب بالطبع مانند سایر کشورها، افراد کمتری هم هستند که با فلسفه و چرایی این موضوع آشنان. این افراد در اشکال مختلفی مثل لاگ‌ها، گروه‌های تلگرامی، فروم اوبونتو، گروه‌های ماتریکس و …؛ گرد هم میان و انتقال تجربه و دانش صورت می‌گیره.

مشاهده رفتار جامعه نرم‌افزار آزاد ایران

خب همونطوری که در پست‌های پیشین راجع بهش صحبت کردم، من از سال ۹۰ در این جوامع حضور دارم. قریب به ۱۱ سال. در این یازده سال، شاید شاخص‌ترین چیزی که باهاش شناخته شدم همین پروژه جبیر بوده. در طی این سال‌ها و تجربیاتی که از این پروژه داشتم، می‌تونم به راحتی جامعه نرم‌افزار آزاد ایران – یا لااقل اون بخش بزرگی که خودشون رو جامعه نرم‌افزار آزاد می‌نامند – رو یک جامعه بسته مثال بزنم.

بسته بودن جامعه، اصولا به معنای بد بودن جامعه نیست، چرا که اینطور حساب کنیم جامعه پزشکی هم یک جامعه نسبتا بسته محسوب میشه و خب دلیلش هم واضحه، منی که سررشته‌ای از پزشکی ندارم، چرا باید وارد جامعه پزشکی بشم؟ من در بهترین حالت مشتری جامعه پزشکی هستم. اما بحث نرم‌افزار آزاد، بحث متفاوتی از چیزی مثل پزشکیه. بسیاری از افرادی که شخصا هر روز می‌بینم در حال توسعه نرم‌افزار هستند، افرادی هستند که اصلا در دانشگاه و هنرستان و … کامپیوتر نخواندند. بسیاری دیگر از افراد هم هستند که صرفا کاربر نرم‌افزار آزاد هستند و اصلا حتی توسعه‌دهنده نرم‌افزار هم نیستند!

بنابراین این بستگی و همچنین راه دادن سخت به افراد جدید، همیشه معضل بوده و حتی هنوز هم تا حد زیادی هست. گرچه در سه چهار سال اخیر، این موضوع به شدت بهبود پیدا کرده و خوشبختانه موضوعاتی مثل قلدری برای تازه‌واردها، تمسخر اعضاء جدید و … به شدت کمتر داره دیده میشه.

حواشی جامعه نرم‌افزار آزاد ایران

متاسفانه جامعه نرم‌افزار آزاد ایران، هیچوقت از حاشیه مصون نبوده. حواشی بسیار زیادی در این جامعه طی این سالها مشاهده شده که به صورت کلی اگر بخوایم این حواشی رو دسته‌بندی کنیم، اولین و مهم‌ترینش چندپارگی همیشگی این جامعه‌ست، دومینش اشخاصی که شیطنت، پرونده‌سازی و … می‌کنند و آخرینش؛ حواشی‌ای که بخاطر همکاری‌های مشترک اعضا با شرکت‌ها و افراد خاص ممکنه پیش بیاد.

شخصا معتقدم که هیچ کدوم از این موارد نباید جامعه رو به طور کلی تحت‌الشعاع قرار بده، اما خب واقعیت از داستان خیلی فاصله داره (ترجمه‌ای از جمله Reality is far from fiction) و متاسفانه جامعه نرم‌افزار آزاد ایران، یک جامعه حاشیه‌دوست و حاشیه‌پرور بوده همیشه.

پروژه جبیر و جامعه نرم‌افزار آزاد ایران

در این بخش، چندین مورد از رفتارهای جامعه نرم‌افزار آزاد ایران در قبال پروژه جبیر رو قراره که مکتوب کنم و در موردش صحبت کنم. البته قبل از هرچیزی لازمه که سلب ادعا کنم که در این بخش اسمی از شخص نمیاد و اگر از پروژه‌ای هم اسم میاد، بخاطر اینه که در وقایع تاریخی همان دوران، نقش خوبی ایفا کرده. پس اگر مخالف این بخش‌ها و موارد هستید یا نقدی بهش دارید، خواهش می‌کنم ابتدا این بخش رو با آرامش بخوانید و سپس در بخش نظرات، به بحث بپردازید یا اصلا جوابیه بنویسید 😁

اختراع مجدد چرخ

شاید تنها نقد وارد به همه پروژه‌ها همین باشه. بخصوص در دنیای نرم‌افزار آزاد. چرا که همیشه هزاران پروژه وجود دارند که پیش از پروژه ما بودند و ما شخصا دنبال این بودیم که چیزی شبیه اون‌ها بسازیم. برای مثال نسخه‌های نخستین جبیر، به شدت شبیه به لینوکس مینت بود. حتی در همون دوران در ایران توزیع آریوس داشت تولید می‌شد (که البته بعدتر بهش می‌رسیم) و خیلی‌ها نقدشون این بود که چرا به تیم آریوس ملحق نمیشی.

علیرغم این که این نقد رو، نقد واردی می‌دونم و عموما چیزی علیهش ندارم، فقط میخوام این موضوع رو اینجا شفاف کنم که صبر جامعه، به حد خوبی پایین بود. شاید چون آدم تازه‌واردی بودم و اسمی در این جامعه خاص نداشتم، افراد گارد به شدت بسته‌ای مقابلم داشتند و صبرشون کمتر از حالت عادی بود. چیزی که اینجا میخوام بگم اینه که حتی اگر کسی در حال انجام کار تکراریه، یا بعبارتی در حال اختراع مجدد چرخه، بهش کمی فضا بدیم؛ شاید چرخی که داره اختراع می‌کنه از چرخ قدیمی، بهتر باشه.

قلدری مجازی و ترول کردن

البته این بحث رو من ترجیح میدم شخصا Cyber Bully یا «قلدری مجازی» ندونم و بیشتر به Trolling شبیهه (که متاسفانه واژه مناسبی در فارسی برای ترولینگ نداریم) نظراتی مشابه این بودند. خب حتی واضحا میشه دید که خودم هم حتی سر کار رفته بودم 😁 البته این رو هم باید ذکر کنم که خیلی از این دوستان، بعدها از بهترین دوستان من شدند و اینجا قصد خراب کردن چهره شخصی رو ندارم. همونطور که ابتدای مطلب عرض کردم.

خلاصه بحث این بود که از بی‌تجربگی، کم‌دانشی و خب اون شور نوجوانی من، می‌شد یک سکوی پرتاب خوب برای ترول کردن درست کرد و بعدتر حقیقتا (و متاسفانه) برای خودم هم جنبه تفریح پیدا کرده بود. یعنی به جایی رسیدیم که هردوطرف می‌دونستیم داریم مسخره‌بازی درمیاریم، ولی باز هم ادامه می‌دادیم.

پتانسیل مسخره‌بازی‌هایی که اینجا انجام شد، پتانسیل‌های هدررفته بود. پتانسیل‌هایی که می‌توانست جای خوبی – مثل همون پروژه جبیر – صرف بشه و پروژه جبیر رو خیلی خیلی جدی تبدیل کنه به یک پروژه موفق مثل همون لینوکس مینت! شاید در همون نقطه خاص باز چراغ پروژه جبیر خاموش می‌شد، اما در عوض چراغ به نیکی خاموش می‌شد.

دوگانه جبیر-آریوس

این بخش جاییه که خیلی حرف برای گفتن در موردش دارم. شاید به این دلیل که بیش از باقی موارد، اذیتم می‌کرد. یکی از بحث‌هایی که در جامعه نرم‌افزار آزاد معمولا مطرحه اینه که ما در این جامعه به اون معنایی که در میان نرم‌افزارهای غیرآزاد یا انحصاری وجود داره، چیزی تحت عنوان رقابت نداریم. البته این هم بگم خیلی طبیعیه که بقال‌ها نگن ماستشون ترشه و ماستی که خودشون درست می‌کنن و می‌فروشن رو پروموت و تبلیغ کنند.

اما این وسط نقش جامعه چی بود؟ بهرحال پشت هر دو پروژه دو شخص یا دو تیم بودند که داشتند کار خودشون رو می‌کردند و این تناقضی با هیچ چیز نداشت. حتی افراد دخیل در پروژه آریوس هم حرفی در تاپیک‌ها و وبسایت‌های مرتبط با جبیر نمی‌زدند چرا که مشخص بود اگر حرفی بزنن می‌تونه نیت‌خوانی اشتباه بشه و خودش به شرایط و حواشی‌ای که پیش آمد، دامن بزنه. اما امان از کاربران عزیز. شاید حدود یکی دو ماه از این حواشی قبلی نگذشته بود که به صورت خیلی جدی یک دوگانه یا چندگانه حتی! به وجود آمد بین کسانی که سمت جبیر بودند و کسانی که سمت آریوس بودند! این موضوع ادامه‌دار شد تا حدی که در تاپیک جبیر بحث آریوس بود و در تاپیک آریوس بحث جبیر 😁

البته این «جنگ توزیع‌ها» همیشه در همه جوامع بوده و هنوز هم هست و گاهی صرفا جنبه تفریحی و بامزه داره (مثل جنگ بین اوبونتو و فدورا) اما اینجا جنگ جنگ تفریحی نبود. حداقل به من این vibe رو می‌داد که «توی بچه دماغو چی داری مقابل فردی که اسم و رسم و حق آب و گل در جامعه داره؟» که خب به قول معروف این بده :).

خلاصه این بخش خاص از رفتار جامعه خیلی بیشتر از سایر بخش‌ها روی من اثر گذاشت. از سویی اثری که داشت این بود که سعی کنم آدم اسم و رسم‌داری بشم، تا به جایی برسم که هرکاری کنم هیچ تازه‌واردی حق اعتراض نداشته باشه که خب این برداشت خوبی نبود و سوی دیگر این که موقع ورود به کامیونیتی‌های دیگر، کمی دست‌به‌عصاتر باشم 🙂

سخن آخر

از آنجایی که جدیدا کمتر می‌نویسم، و در طی چند روز اخیر هم درگیر کرونای امیکرون بودم و امروز که حالم کمی بهبود یافت تونستم این مطلب رو قلمی کنم، حس توضیحات بیشتر نبود و یا شاید ته دلم، دلم می‌خواست که کمی «فرصت دوباره» به این جامعه داده باشم و به همین خاطر هم، ترجیح دادم یک بخش دیگر از رفتار جامعه رو اینجا ننویسم ولی اگر دوست دارید با اون بخش بیشتر آشنا بشید، می‌تونید اندر احوالات شهر هرت رو بخونید و کمی واقعیت آن زمان جامعه نرم‌افزار آزاد رو بیشتر درک کنید.

در پایان هم بابت وقتی که گذاشتید و این مطلب رو خوندید، ازتون تشکر می‌کنم. باز هم خواهشمندم اگر پاسخ درخوری برای این مطلب دارید، در قالب پست وبلاگ بنویسید (همینجا لینک میشه) یا از بخش نظرات استفاده کنید. مطمئن باشید که با حوصله خواهم خواند و پاسخ خواهم داد.